در بیان فضیلت همت مضاعف
همت عالی است کشف هر چه هست
چکیده: باید به این مهم دقت داشت که توصیه به «همت مضاعف» در وهله نخست یک توصیه اخلاقی و دعوت به یک حسنه اخلاقی است که عنایت و توجه به آن موفقیت و حرکت به جلو در معنویت، فرهنگ، سیاست، علم، اقتصاد و سایر مقولات را به همراه خواهد داشت.
ملا احمد نراقی در کتاب شریف معراج السعاده در شمار صفات رذیله متعلق به قوه غضبیه پنجمین صفت را «دنائت همت» عنوان می کند و در توضیح آن می فرماید: «پستی طبع و قصور همت از طلب کارهای بزرگ و امور عظمیه خطرناک و قناعت نمودن به شغلهای پست و اعمال جزییه.» به بیان آشکارتر آن که همت خود را در امور جزیی و ناچیز مصروف می دارد و برای موفقیت خود اراده و کوشش بسیار ندارد از این رذیله اخلاقی برخوردار است که می بایست برای علاج آن دست به کار شود. کم همتی چنان در نظر بزرگان دین مذموم و قبیح است که حتی توصیه شده است با افراد دون همت طرح دوستی و رفاقت ریخته نشود و از مصاحبت با آنان پرهیز شود، چنانچه امیرالمومنین می فرماید: «مَنْ دَنَتْ هِمَتُهُ فلا تَصْحَبْهُ؛؛ کسی که همت والا ندارد، با او همنشینی نکن.» (غرر الحکم: 814)
چشم همت چون شود خورشید بین
کی شود با ذره هرگز همنشین(عطار)
ملا احمد این صفت خبیثه را نتیجه کم دلی و ضعف نفس بیان می کند. از سوی دیگر چنانچه شیوه صاحب کتاب معراج است به بیان نقطه مقابل این رذیله نیز اشاره ای دارد و بلند همتی را بالاترین فضایل نفسانی و بزرگترین مرتبه انسانی معرفی می کند که «هر کس به جایی رسید و به مراتب بلند نائل شد به واسطه همین صفت است.» رسول خدا فرمود: «المرء یطیر بهمته کما یطیر الطیر بجناحیه؛ آدمی با همت خود پرواز می کند و اوج می گیرد، چنانچه پرنده با دو بالش.» (مناقب1: 771)
نقطه ملک جهانها همت است
بال و پر مرغ جانها همت است (عطار)
مرحوم حکیم الهی قمشه ای در کتاب حکمت الهی در توضیح فصل سی و سوم «فصوص الحکم» ابونصر فارابی در آثار نفس ناطقه می|نویسد: «یکی از صفات نفس ناطقه قدسیه صفت نباهت و بلند همتی است، در جهان هرکس به هر مقامی رسید، از نظر بلند و همت عالی رسید.
روح بزرگ همیشه به امور عالی و کارهای ستوده و استعلای معنوی و محاسن بزرگی آمیخته است و هرگز به پستی همت و قبایح و زشتیهای اخلاقی و ذلت برای نیل به مقاصد خود تن در نخواهد داد ... و از خواص این قوه، جود و سخاوت و احسان به خلق است و کریم النفس و با شجاعت و غیرت و عزت نفس زیستن است.
از کلمات امیرالمومنین(ع) است : «الشَرَفُ بِالْهِمَمِ لا بِالرِمَمِ البالِیَةِ »شرف و بزرگی به همت بلند است، نه به استخوان پوسیده پدران.
خلاصه این |که صفت علو همت و عظمت روح که بسیاری از اوصاف ستوده و محامد اخلاقی لازمه اوست، یکی از نیروهای نفس ناطقه قدسیه است...» به دیگر سخن تمام نیکیها و فضایل از همت عالی سرچشمه می گیرد و از آن سو دون همتی موجب فوت فضیلتها می گردد. «من صغرت همته بطلت فضیلته» (غررالحکم:488)
امیرالمومنین(ع) فرمود: «قدر الرجل علی قدر همته» یعنی ارزش و اندازه هر کس به اندازه همت اوست. کسی که منتهای همت او رسیدن به یک مقام پست دنیوی است به همان اندازه ارزش دارد چرا که ظرفیت وجودیش با رسیدن به آن پر می شود، لذا مانند همان مقام محدود و دون مایه است، اما کسی که برای آخرت و رسیدن به لقای الهی می کوشد چون منتهای همتش بی نهایت است ارزشی بی انتها دارد.
هر دلی کو همت عالی بیافت
ملکت بی منتها حالی بیافت (عطار)
از بایزید بسطامی نقل است: «صاحب همت باش و به هیچ فرو میا که به هر چه فرو آیی بدان محجوب شوی.» در روایتی از حضرت عیسی بن مریم اهل دنیا به چهار پایان تشبیه شده اند و در بیان علت این امر حضرت بیان می دارد: «مثلکم فی الدنیا مثل البهائم همتکم بطونکم و فروجکم» (بحارالانوار14: 288) یعنی چون شما همانند بهائم هم و غمتان شکم و فرج است ارزشتان هم به همان میزان است!
شهید مطهری نیز در همین رابطه نمونه ای دیگر ذکر کرده است: «مثلًا در مسیر علم همتها فرق می کند. یکی قانع است که دیپلمی بگیرد و در حد یک دیپلمه معلومات داشته باشد که بی سواد نباشد. ولی دیگری را می بینید که اساساً به هیچ حدی از علم قانع نیست، همتش این است که حداکثر استفاده را از عمر خودش بکند و تا آخرین لحظه عمرش از جذب و جلب و کشف مسائل علمی کوتاهی نکند.» (مجموعه آثار 23: 623)
آیت الله بهاءالدینی همت عالی را این گونه به تصویر می کشد: «برکات خدا زیاد است . در این جهان همه چیز هست و هرکس به حسب همت خودش از آن استفاده می کند. یکی به اقتصاد می رسد و می گوید: کار درست است ، بعضی به مقداری معلومات می رسند، می گویند: کار تمام است و ما از رفقا جلوتر هستیم و این اشتباه انسان است . اگر می خواهید مقایسه کنید؛ با تمام بشر مقایسه کنید که نسبت به آنها صفر هستید.»
از این رو انسان مسلمان همیشه می بایست افقهای بلند را برای خود ترسیم کند و به مراتب عالیه و مناصب متعالیه اندیشه کند، نگاهش به قله باشد تا به سمت قله در حرکت باشد گرچه ممکن است به آن نرسد اما همین تلاش و همت عالی به عنوان یک حسنه اخلاقی برای او مفید است و سبب رویش و جوشش استعدادهای او می گردد. مشهور است یکی از علما از پسرش پرسید میل داری به چه مقامی برسی؟ پسر گفت به مقام علمی شما، پدر گفت همتت کوتاه است، من تصمیم گرفتم به مقام علمی امام صادق(ع) برسم، با تلاش و کوشش به اینجا رسیده ام، تو به کجا خواهی رسید؟ علاوه بر آن بر مبنای این روایت شریفه که هر کس دو روزش مانند هم باشد مغبون است، روز به روز باید بر تلاش و همت خود افزود. لذا باید به این مهم دقت داشت که توصیه به «همت مضاعف» در وهله نخست یک توصیه اخلاقی و دعوت به یک حسنه اخلاقی است که عنایت و توجه به آن موفقیت و حرکت به جلو در معنویت، فرهنگ، سیاست، علم، اقتصاد و سایر مقولات را به همراه خواهد داشت.
بلبل به باغ و جغد به ویرانه تاخته است
هرکس به قدر همت خود خانه ساخته است
صبح صادق، ش.443، ص.6
کلمات کلیدی : یادداشتها
» نظر